«Ο Ματία Πασκάλ» είναι ένα από τα πιο διάσημα μυθιστορήματα της ιταλικής λογοτεχνίας, μια αλληγορία με μια βαριά δόση φιλοσοφικών συλλογισμών – κυρίως για τη φύση της ταυτότητας – και ένα έργο που αποτυπώνει την πικρία του συγγραφέα του, Λουίτζι Πιραντέλο, για την αδυναμία του ανθρώπου να αποκοπεί από τα δεσμά της ζωής του.
Ο Πιραντέλο θεωρείται κατ’ εξοχήν αυτοβιογραφικός συγγραφέας, αφού τόσο για τα μυθιστορήματά του όσο και για τα θεατρικά του έργα άντλησε τις ιδέες και τα θέματα από το οικογενειακό του περιβάλλον. Το 1903 ο Πιραντέλο βίωσε την οικονομική καταστροφή, όταν πλημμύρισε το ορυχείο θείου, που βρισκόταν στην κατοχή της οικογένειάς του και αυτό το σοκ, μαζί με την ψυχική αρρώστια της συζύγου του, τον έφεραν στα πρόθυρα της αυτοκτονίας. Μέσα σ’ αυτή τη ζοφερή κατάσταση, ο Σικελός συγγραφέας, βρίσκει διέξοδο στη συγγραφή του έργου που έμελλε να τον κάνει γνωστό στο ευρύτερο κοινό, το μυθιστόρημά του «Ο Μακαρίτης Ματία Πασκάλ».
Υπόθεση
Η ζωή του ήρωα του βιβλίου, του Ματία Πασκάλ, μια ατέλειωτη σειρά ατυχών συμβάντων, πτωχεύσεων, εξαπατήσεων, εγκατάλειψης, θανάτων, ενός κακού γάμου και συνεχών ταπεινώσεων. Και ξαφνικά και ανέλπιστα, ο Ματία, βρίσκεται μπροστά σε μια μοναδική ευκαιρία να αλλάξει τη ζωή του. Να σταματήσει να είναι ο εαυτός του και να πάρει μια νέα ταυτότητα, που να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες του.
Για να απαλλαχτεί από το μένος της πεθεράς και της γυναίκας του, φεύγει για ένα διάστημα από το βαρύ περιβάλλον που τον πνίγει και πηγαίνει στο Μόντε Κάρλο. Εκεί, έχει την τύχη να κερδίσει στο καζίνο ένα σημαντικό ποσό, ώστε να του επιτρέπει να ελπίζει σε μια αλλαγή των συνθηκών της ζωής του. Στον δρόμο της επιστροφής για το σπίτι του, όμως, διαβάζει τυχαία σε μια εφημερίδα την αναγγελία του θανάτου του. Ένα πτώμα που βρέθηκε σε κατάσταση αποσύνθεσης αναγνωρίζεται ως Ματία Πασκάλ και έτσι, όλοι τον θεωρούν πλέον νεκρό.
Αρχικά, σοκαρίζεται από την ετοιμότητα της οικογένειας να πιστέψει τον θάνατό του, αλλά στη συνέχεια βλέπει το γεγονός σαν ευκαιρία δραπέτευσης από τις άσχημες συνθήκες που βίωνε, και αποφασίζει να «θάψει» κι αυτός τον Ματία Πασκάλ και να δημιουργήσει στη θέση του τον Αντριάνο Μέις.
Για ένα διάστημα πετυχαίνει να εξαπατήσει τον εαυτό του ότι είναι σε θέση να ξεκινήσει από την αρχή, και να οικοδομήσει τη ζωή που πάντα ήθελε, και έτσι, περιπλανιέται στην Ευρώπη χτίζοντας την ιστορία της νέας του ταυτότητας, μέχρι που αποφασίζει να εγκατασταθεί στη Ρώμη.
Χωρίς ταυτότητα και χαρτιά διαπιστώνει ότι δεν μπορεί ούτε ένα κατοικίδιο να αποκτήσει, πόσω μάλλον να αγοράσει ένα σπίτι. Αναζητώντας ένα πιο μόνιμο κατάλυμα αποφασίζει να νοικιάσει ένα δωμάτιο στο διαμέρισμα μιας οικογένειας. Στο πρόσωπο της γλυκιάς Αντριάνας, της κόρης της οικογένειας, βλέπει μια ευκαιρία να ευτυχήσει, η οποία, όμως, ναυαγεί σύντομα, όταν συνειδητοποιεί ότι χωρίς την επίσημη πιστοποίηση της ύπαρξής του είναι αδύνατον να παντρευτεί, ακόμα και να υπερασπιστεί τον εαυτό του δεν μπορεί, καθώς πέφτει θύμα κλοπής.
Η εξάλειψη της ελευθερίας, που νόμιζε ότι αγόραζε με την επινοημένη νέα του ταυτότητα, τον υποχρεώνει να οδηγήσει τον Αντριάνο Μέις σε αυτοκτονία και να ξαναφέρει στη ζωή τον Ματία Πασκάλ για να τον γυρίσει στο σπίτι του. Κι έτσι, πεθαίνει για δεύτερη φορά!
Ο Ματία Πασκάλ επιστρέφει στον τόπο του και ανακαλύπτει ότι πλέον είναι οριστικά καταδικασμένος να μην υπάρχει, αφού στα δύο χρόνια της απουσίας του η οικογένειά του έχει ξεπεράσει το σοκ του θανάτου του και η γυναίκα του είναι πλέον παντρεμένη με άλλον άνδρα και έχει και παιδί. Ακόμα και οι κάτοικοι της πόλης, που γεννήθηκε και μεγάλωσε, μοιάζουν να τον έχουν διαγράψει από τη μνήμη τους, αφού περπατά ανάμεσά τους και κανείς δεν τον αναγνωρίζει.
Ανάγνωση
Έχετε σκεφτεί ποτέ να πάτε σε ένα μέρος όπου κανείς δεν σας γνωρίζει και να ξεκινήσετε μια νέα ζωή, ως εντελώς νέο άτομο;
Ο Λουίτζι Πιραντέλο δίνει στον ήρωά του την ευκαιρία να ζήσει αυτή τη φαντασίωση. Και ακολουθεί το τραγικο-κωμικό παραμύθι του «αείμνηστου» Ματία Πασκάλ. Οι εμπειρίες ζωής έχουν μεγάλο λόγο στη διαμόρφωση ενός χαρακτήρα. Στην προσπάθειά του να διαγράψει το παρελθόν του, ο Ματία, έπρεπε να πετάξει ένα μεγάλο μέρος του εαυτού του. Οι ρίζες του ήταν κομμένες και ήταν άδειος. Βρέθηκε να παλεύει με τα ζητήματα της ταυτότητας του εαυτού του και του σκοπού του στη ζωή. Οι άνθρωποι που είχε αφήσει πίσω του, εκείνοι που νόμιζαν ότι ήταν νεκρός ήταν πράγματι απαλλαγμένοι από αυτόν. Ο ίδιος, από την άλλη, δεν μπορούσε να ξεφύγει από την προηγούμενη ζήση του. Η νέα κατάσταση θυμίζει τη φράση του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι στο « Έγκλημα και Τιμωρία: «Αν έτρεπες να φύγεις, θα επέστρεφες στον εαυτό σου».
Ο Ματία δεν βρήκε ποτέ την πραγματική ελευθερία. Ό,τι είχε καταφέρει ήταν μόνο μια ψευδαίσθηση. Το ερώτημα «αν υπάρχει πραγματικά ελεύθερη βούληση» είναι μια μεγάλη συζήτηση με πολλές αναλύσεις. Και η άποψη του Pirandello επ’ αυτού είναι αρνητική. Αυτό που ζούσε ο ήρωας ήταν μια τυραννία καλυμμένη ως ελευθερία. Πώς θα μπορούσε ποτέ να ελπίζει σε μια αληθινή φιλία ή σχέση, όταν δεν ήταν ελεύθερος να αποκαλύψει τον πραγματικό του εαυτό σε κανέναν; Η νέα ταυτότητά του τον έδεσε στις αλυσίδες της μοναξιάς, της απόλυτης μοναξιάς.
Η γραφή του Πιραντέλλο είναι πολύ προσιτή και ευανάγνωστη. Είναι αρωματισμένη με εξυπνάδα, ειρωνεία και λεπτό χιούμορ. Για τους θεατές που δεν αρέσκονται στην εμβάθυνση νοημάτων, το έργο δίνει μια συναρπαστική και καλοδουλεμένη χιουμοριστική διάσταση. Για τους πιο απαιτητικούς θεατές, η ιστορία διανθίζεται με ενδιαφέρουσες σκέψεις, στοχασμούς για τη ζωή και μερικά όμορφα διδάγματα. Το μυθιστόρημα είτε διασκευαστεί για θέατρο είτε όχι, είναι μια μικρή απόλαυση για όσους αγαπούν τα υπαρξιακά θέματα και τα παράδοξα.
Η παράσταση
Αναγνωρισμένος ως μια από τις ιδρυτικές μορφές του σύγχρονου δράματος και του θεάτρου, ο νομπελίστας Λουίτζι Πιραντέλο δεν είναι τόσο γνωστός στην αγγλική γλώσσα ως μυθιστοριογράφος και διηγηματογράφος, αλλά αυτή η χιουμοριστική υπόθεση, που γράφτηκε το 1904, δείχνει ότι μπορούσε να κάνει θαύματα και στους δύο τομείς. Θίγει μερικά από τα θέματα που συναντώνται στα δραματουργικά του έργα, δηλαδή την ψευδαίσθηση και την πραγματικότητα, ως αινίγματα της ταυτότητας.
Η Γλυκερία Καλαϊτζή διασκευάζει με πνεύμα και χιούμορ το μυθιστόρημα του Πιραντέλο και ο οξυδερκής Σωτήρης Ρουμελιώτης σκηνοθετεί ένα έργο επιφανειακά παράλογο, σατιρικό, στρατοσφαιρικά μεταφυσικό και ουσιαστικά θέατρο θέσης. Δηλαδή, ο σκηνοθέτης αναπτύσσει μια φιλοσοφική, πολιτική και ηθική θεωρία με αφορμή το πάθημα του ήρωα, επιδιώκοντας να πείσει το κοινό για τη σωστή θεμελίωσή της, καλώντας το να χρησιμοποιήσει περισσότερο τον στοχασμό, παρά τις συγκινήσεις του. Οι θεατές απολαμβάνουν την παράσταση, στην αίθουσα του «Θεάτρου Τ» επικρατεί ευφρόσυνη ατμόσφαιρα, η άμεση διάδραση είναι το κερδισμένο στοίχημα των συντελεστών, η ικανοποίηση του κοινού εκδηλώνεται με ενθουσιασμό στο φινάλε.
Να σημειώσω ότι κάθε έργο παρουσιάζει κατ’ ανάγκη σ’ ένα – λίγο ως πολύ – διακριτό περίβλημα, μία θέση. Την ελευθερία ή την υποτέλεια του ανθρώπου, τους κινδύνους που εμπεριέχει η αναζήτηση ταυτότητας και του σκοπού της ζωής, αλλά και τη δύναμη του πεπρωμένου ή των παθών.
Εδώ βλέπουμε μια παράσταση που δε διστάζει να διατυπώσει τα υπαρξιακά θέματα – προβλήματα, σχολιάζοντας τα παραστατικά με υπαινιγμούς ( βοηθάει τα μέγιστα το εμπνευσμένοι σκηνικό της Ευαγγελίας Κιρκινέ και το επικουρικό βίντεο του Παναγιώτη Κουντουρά ) και με διδακτικό τρόπο.
Ο μεγαλόσταυρος στο φέρετρο, για παράδειγμα, είναι ένα σύμβολο ηθικής αλλά και πολιτικής στάσης, την οποία είτε υιοθετεί ο θεατής ως σκηνοθετική πρόθεση να φανεί ο Ματία μάρτυρας είτε την απορρίπτει και τον χαρακτηρίζει ασεβή και αυτοκαταστροφικό.
Επίσης, η πρωτότυπη μουσική του Γιώργου Χρυσικού είναι καθοριστική στην υποβολή του θεατή στην avant-garde ατμόσφαιρα, που χαρίζει στην παράσταση ο πρωτοποριακός Σωτήρης Ρουμελιώτης με τη σκηνοθεσία και τους φωτισμούς του. Το αυτό στίγμα δίνει και η Μαρία Καραδελόγλου με τα κοστούμια της.
Οι ερμηνείες εξαιρετικές από όλους τους καλούς ηθοποιούς, φυσικά ο Ιωάννης Καμπούρης δεσπόζει στη σκηνή ως αλλοπρόσαλλος Ματία. Υπερκινητικός, απολαυστικός, αφοπλιστικά πειστικός ως πλαστοπρόσωπος ήρωας, τυχερός και άτυχος μαζί, ένα άθυρμα στα χέρια της κακής του μοίρας. Έξοχη ερμηνεία από τον νεαρό ηθοποιό.
Θαρρώ πως ένα ερώτημα καλείται να απαντήσει ο θεατής, σύμφωνα μες τις προσλαμβάνουσές του: «τη ζωή μας την καθορίζει η μοίρα ή ο εαυτός μας;»
Επίλογος
Η ιστορία του Ματία Πασκάλ είναι η ιστορία ενός ανθρώπου που επιδιώκει έναν τρόπο διαφυγής από τα προβλήματά του και, τελικά, μαθαίνει με πόνο ότι η κοινωνία καταδικάζει χωρίς οίκτο όσους προσπαθούν να ξεφύγουν από τους κανόνες της, τους ξεχνάει, τους αντικαθιστά και συνεχίζει την πορεία της. Ο ίδιος ο ήρωας είναι ένας εξερευνητής της ζωής, που πνίγεται από το κοινωνικό μοντέλο στο οποίο βρέθηκε και, προσπαθώντας να το καταγγείλει, αποξενώνεται.
Ο Πιραντέλο φιλοσοφεί και προβληματίζεται παρατηρώντας ότι ο άνθρωπος έχει τις δικές του ιδέες, πεποιθήσεις και τάσεις που, όμως, δεν αρκούν για να τον οδηγήσουν στην ευτυχία, αφού οι διάφορες κοινωνικές, διαπροσωπικές, οικονομικές και γραφειοκρατικές συμβάσεις τον υποχρεώνουν να συμμορφωθεί με διαφορετικούς κανόνες και συνήθειες. Το αποτέλεσμα είναι να βαλτώνει μέσα στη σχετικότητα, να βιώνει τον συμβιβασμό και να αναρωτιέται τι μάθημα προσπαθεί να του δώσει η ζωή.
Συντελεστές
Κείμενο: Λουίτζι Πιραντέλο
Διασκευή: Γλυκερία Καλαϊτζή, Σωτήρης Ρουμελιώτης
Σκηνοθεσία / Φωτισμοί: Σωτήρης Ρουμελιώτης
Σκηνικά: Ευαγγελία Κιρκινέ
Κοστούμια: Μαρία Καραδελόγλου
Πρωτότυπη μουσική / Ηχητικός σχεδιασμός: Γιώργος Χρυσικός
Φιλική συμμετοχή: Αλέξης Βουτουρής (βιολί)
Video παράστασης &Trailer: Παναγιώτης Κουντουράς
Φωτογραφίες: Χρήστος Κυριαζίδης
Γραφιστικός σχεδιασμός: Βίκτωρ Γκουντάρας – StudioHervik
Υπεύθυνη προβολής: Λία Κεσοπούλου
Παραγωγή: Θέατρο Τ
Η παράσταση «Ο μακαρίτης Ματία Πασκάλ» πραγματοποιείται με την οικονομική υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Επί σκηνής (με αλφαβητική σειρά):
Θάνος Διμηνάς
Ιωάννης Καμπούρης
Πάνος Κεφαλούρος
Ανδρομάχη Μπάρδη
Βάσια Τσιαούση
ΠΑΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ
